DÜNYA SİNEMA TARİHİ – 1

İlkel sinema aygıtları 1890’larda ortaya çıkmıştır. 1895 yılında Fransa’da Lumiere Kardeşler ve aynı tarihlerde ABD’de Thomas Edison "sinematograf" aygıtını keşfettiler. Sinematograf, Yunanca kökenli kinema ve grafion kelimelerinin birleşimiyle oluşan ve "kaydetmek" anlamına gelen bir terimdir.

Sinemayı ortaya çıkaran bazı temel koşulların başında; fotoğraf tekniğinde ilerlemeler, selüloit’in icatı ( fotoğraf makinesi ) ve projektör tasarımının yapılabilmesi gelmektedir. İlk film gösterimi, 1895 yılında Paris’te Grand Cafe’nin zemin katında Lumiere Kardeşler tarafından yapılmıştır. İlk gösterim 10 filmden oluşmaktadır ve gösterimler yarım saat sürmektedir.

Sinemanın ilk dönemi

1910’lu yıllarda uzun metrajlı filmler çekilmeye başlamış ve Hollywood önemli merkez haline gelmiştir. 1915 yılında ise sinema endüstri haline gelmiştir. En önemli ihracatçılar önce Fransızlar sonra Amerikalılardır. I. Dünya Savaşı sonrası belirleyici ülke ABD’dir. Dönemin önemli şirketleri arasında Pathe Company, George Melies’in şirketi ( Melies Film Company ), Lumiere Kardeşlerin şirketi ve Gaumant Yapımevi gelmektedir.

Dönemin Koşulları

1900’lü yıllarda insanların altın arayışında olmaları, Kanada’nın Alaska Sınırı; ( Charles Chaplin- Altına Hücum ) , 1900’lü yıllarda Avrupa’da birçok alanda ( resim, müzik, tiyatro ) gelişme vardır. Osmanlı emperyalizmin etkisinde, Balkanlar’da toprak kaybına uğramış ve yayın yasağı vardır.

Thomas Alva Edison, telgrafı, gramafonu, ampülü ve kinetoskopu buldu. Kinetoskop, bir tahta kutuya bakaçtan bakılarak film izlenmesine yaramaktadır. 1893 yılında Edison, kinestoskopta seri üretime geçti. 1894’te New York’ta ilk Kinetoskop salonu kuruldu. Edison’un filmleri arasında, stüdyoda çekilen ilk film 1892 ( Fred Ott’un hapşırması ) , ilk oyuncular yanında çalışanlardan oluşmaktadır. Daha sonra tiyatrocular, ünlü sporcular oyuncular arasına katılmıştır. Dönemin ünlü boksörü Jim Carbett’in 6 raundluk maçının filmi büyük ilgi uyandırmıştır. ( Bir Çin çamaşırhanesinde eğlence ) 1894, ( İskoçya Kraliçesi Mary’nin idamı adlı öykülü film 1895 yılında yayınlanan Edison’un bir diğer filmidir.

Lumierler’in Kameramanları

Lumiere Kardeşler, dünyanın dört bir yanında ellerine sinemetograflar vererek operatörler yollamıştır. ( Promio, Mesguich, Doublier vb. ) Promio, 1896 yılında İstanbul’da çekimler yapmıştır. Değişik ülkelerin görüntü, anıt, geleneklerinden oluşan önemli bir belgelik ortaya çıkmıştır. ( Belge Sinema ). Böylece insanlar farklı ülkeleri beyaz perdede izleyebilmişlerdir. İki yılda Lumier’lerin elinde bini aşkın film vardır. 1903 yılına gelindiğinde Lumierlerin belge sineması çağlara ayak uyduramamış çünkü insanlar konulu filmlere yönelmişler. Lumierler, öykülü ilk güldürü filmini çekmişlerdir. ( Kendini sulayan sulayıcı )

İlk Sansür

Lumier’lerin operatörleri 1896’da Rus çarı II. Nikola’nın tahta çıkış törenini filme alırlar. Törenden iki gün sonra yapılan halkı selamlama töreni sırasında büyük bir kargaşa çıkar. Polis filmlere el koyar, filmler halka ulaşamaz. Amerikan halkı sinematografa karşı büyük bir ilgi duyar, Lumiere Brothers diye tempo tutar. Daha sonrasında gazetelerde sinematograf kötülenir, onun yerine milli olduğu için halkın "biograph" izlemeleri istenir.

Georges Melies

Belge filmlere ilgi azalmıştı, George Melies hayal gücünü katarak kendi kurmacalarını yaratmıştır. Kurmaca ( öykülü) filmin ilk örnekleri, Aya Seyahat ( 1902 ) Jules Verne’in romanından etkilenmiştir. Ayrıca bu film, sinemada bilim-kurgu türünün ilk örneğidir. Melies’in sinemaya katkıları arasında; Avrupa’nın ilk stüdyosunu yaptırması ( sinemanın geleceğine olan inancı ) , sinema hilelerini bulması, tiyatronun olanaklarını sinemaya getirmesi, filmin uzunluğunu 1 dakikadan 15-20 dakikaya çıkarması, senaryo yazması ve senaryoyu perdelere bölmesi, dekora ve aydınlatmaya yer vermesi…

Melies’in etkisi bazı sebepler dolayısıyla zamanla azalmıştır. Bu sebepler; sinema hilelerine ağırlık vermesi, tiyatronun etkisinden kurtulamaması, başlardaki yenilikçi tutumunu sürdürememesi olarak sıralanabilir. Pathe şirketi adına Jules Verne’in romanından yola çıkarak Kutbun Fethi’ni çevirdikten sonra iflas etmiştir ve sinemadan çekilmiştir. 1931’de Melies adına bir gece düzenlenmiş ve Luois Lumiere Melies’e bir nişan takmıştır.

Emile Cohl

Canlandırma sinemasının babası olarak anılan Emile Cohl, 1908 yılında ilk çizgi filmi, (Fantasmagorie) çekmiştir. Dergilerde karikatürleri yayınlanıyor. Yapımcılar sinemanın tiyatroyu örnek alması gerektiğini ve sinemanın geleceğin tiyatrosu olacağını öne sürdüler. Böylece Film d’Art dönemi başlamış oldu. Film d’ Art, 1907 yılında Lafitte Kardeşler tarafından bir yapım evi olarak kuruldu. 1908 yılında tiyatroda olduğu gibi sinemada da gala gerçekleştirildi. Panayır ( halk) sinemasını kırsal kesim için Charles Pathe ve Leon Gaumant ortaya çıkardı. Bunlar Lumiere Kardeşlerin bilimsel, Melier’in şiirsel bakış açılarına "halk sineması" kavramını kattılar. Fransız sinema sanayisinin öncüsü Pathe, "sinemayı bulmadım ama sanayi haline getirdim" der. Max Linder, Pathe yapımevinde sinema tarihinin ilk güldürü oyuncusudur.

Sinemanın ilk yıllarda izleyiciyi çeken unsurları

İlk film izleyicisi öykülü film istememektedir. Yaşanmış gerçek olayların gösterilmesi, görülemeyecek yerleri ve kişileri görmek istemektedir. 1900’lü yılların başında Amerika’da kentleşme olduğu için göçmen sayıları artıyor. Bu sayede göçmenler sinemaya ilgi gösteriyor. ( Sinema sessiz olduğu için ). ABD’ de ilk gösteri 1896’da New York’ta ( Lumiere Kardeşlerden 5 ay sonra) yapılmıştır. ABD’de ilk salon 1896’da açılmıştır. Sinema salonlarına "nickelodeon" deniliyordu. Bu terim argoda giriş ücreti anlamına gelmektedir. Üç önemli yapımevi; Edison’un yapımevi, Vitograph Company of America, Biograph Company.

Edison’un Tröstü

Lumiere Kardeşlerin operatörlerinin yanı sıra Amerikadaki yapımcılara da savaş açmıştır. Fransız Gaumant yapımevi ile Biograph dışındaki yapımcılar bir anlaşmaya vararak 1908 yılında Amerikadaki ilk tekel- kartel olan Motion Picture Patents Company’i kurmuşlardır. (Biograph da sonradan katılıyor.) Amaçları rekabeti ortadan kaldırıp küçük yapımcıları piyasadan silmektir. Hotel Astar Sözleşmesi’ne göre yapımcılar Edison’a telif hakkı ödeyecektir. Kodak firması sadece bu filme ham film satacaktır.

Bağımsızlar Hareketi

Tekelin baskısından kaçarak ülkenin batısına giden bağımsızlar Hollywood’un ilk temellerini attılar. –Yasalar Tröste Karşı- Bağımsız "Fox Yapımevi" Motion Picture Patents Company’i mahkemeye verdi. 1915 yılında mahkeme yasaya aykırı davranıldığına karar verdi. Edison böylece bağımsızlarla olan rekabette yenik çıktı.

Dipnot: Devamı gelecek…

EDİT: FİGEN AKÇAYOĞLU